K’a xmajtaj utaqanik le K’amal B’e Amaq’, Bernardo Arévalo xok che reqale’n le Francisco Jiménez che Ministro rech Gobernación, ri xraj xok che Ajtaqawokajnel rech Ya’olchajinem pa Amaq’ ruk’ ub’anik jun jikom uchak ri’. Pa le nab’e xk’ut pa tinamit pa le 15 rech enero rech 2024, le Ministro Jiménez xub’ij che ri uchak katajin ri’ are rech kuya’o uchuq’ab’ ri chajinem winaqil pa tinamit e’aj iximulew, rech b’a’ qas e k’o ri e’ajpoq’sal chak meb’il naj kapetik kepe b’a’ pa qatinamit, rech kakib’an b’a’ ri k’ayinem xuquje’ ri q’atenik ri k’ax ri’. 

Are chi’ jun junab’ chik, k’o reqale’n le taqwokajnel rech Ya’olchajinem pa Amaq’ ri’ xuya ub’ixikil pa q’axel tzij tzilonem ri chak ub’anim chik,, are chi’ xutzijon le periódico Nuestro Diario ri’. Chi rij ri chak kowoninaq uchakum ri’ ruk’ le kub’an pa le 2025 ri’. 

Rilik le ub’anikil le taqawokajil 

Le nimatat Jiménez ri’ xub’ij che ruk’ ri puq rajchak xkib’an le rilik uch’ob’ik che ri wokajil ri’ qajinaq pa “saq’arem”, are ucholaj ri’ che xaq xu’ wiri’ jujunam ub’anik taq chak, ri man k’ot jun una’ojilem b’anom chi rij tane’ pa le utaqixik ri chak pa taqawokajil ri’ rech tane’ kuyak rib’: jacha’ le chajinem winaqil xuquje’ le jikom taqanem pa tinamit. “Xeb’an jujun taq chak, xchakuxik, man k’ot pa usaqilal uwach tane’”, xcha’. 

Are rech kaqamaj usuk’alil wari’ sib’alaj qas xb’an uchomaxik pa komon ri’ pa jikomal ronojel taq ri chakunem pa le Ministerio ri’, rech ya’ik uchuq’ab’ ri komonchak xuquje’ ri jujun taq chak taqim ub’anik. “Eri qachak uj, are ruk’ ronojel k’am’ab’tzij ri’. Man xaq utukel kachakun le Wokajil Japache’ chech ri Wokajil Ajchajil Tinamit, rumal k’ut eri elaq’ toq’inik pwaq are kumaj ub’anik pa jun komonchak kumal le taqawojilal. Rumal ri’ xya’ uchuq’ab’ le tzijolil tzijob’en ib’ kumal le keb’ taqawokajil ri’”, xcha’. 

Le tz’aqim uwach komonchak 
Le ministro xub’ij che ri taqanem rumal le K’amal B’e Amaq’ Arévalo are rech kataqixik ub’anik le utzalaj ya’olchainem winaqil ri’ rech ya’tal jun nim kub’sib’al k’ux’ pa tinamit, xuquje’ rech sib’alaj uq’atexik ri k’axk’olil, ri  xib’an ib’ kamisanik. Rumal ri’ xchomax ub’anik keb’oxib’ nim chakunem ri’ are la’ qas kaqab’an pa le junab’ ri’. 

 “Are wa’ jun nimachak ri’, rech kab’an utzilem chech ri jikom taqanib’al pa wokajilal rech kachakux wari’: le kaq’atexik ri molaj b’anol k’ax kakib’an ri elaq’ toq’inik pwaq, le usuk’b’exik le japache’ xuquje’ rech kaya uchuq’ab’ ri chajinem pa k’ulb’a’til juyub’ pa maq’ rech keq’atexik ri nuk’molaj b’anol k’ax pa taq nimatinamit”, xcha’. 

Uq’atexik ri q’atoj toq’inik pwaq

Jun uwach uwach le nimachak kataqim ub’anik ri’ are uk’exik uwach le Centro rech Detención rech Máxima Seguridad rech Hombres Renovación I, k’o pa Escuintla. Kamik ri’, keriqitaj pa le japache’ sib’alaj chajital ri’ e k’o 131 chi winaq e tz’apilik ri kib’anom elaq’ toq’inik pwaq. Are wa’ chajinem q’atenik b’anom ri’, ya’om utzijol che xb’antaj jun nim uq’atexik ri b’anoj k’ax ri’. xuquje’ xb’antaj kowonem xechap e 2 mil 500 chi winaqil ri’ xkib’an ela’q toq’inik pwaq. 

 “Kaqatern’ej ub’anik le uk’exik uwach le rachoch b’anikil le Wokajil Japache’, kaqab’an uq’atexik ri elaq’ toq’inik pwaq xuquje’ are la’ ri nimachak kab’an ri’ rech uq’atexik ri jun b’anoj k’ax ri’”, xcha’. 

Xuquje’ xutzuj uwach le tzijonem chomanik xb’an kuk’ le winaqilal rech Masagua, Escuintla, rech kayak jun k’ak’ rachoch japache’ pa tinamit ri’. Ruk’ ri b’anoj chomanem ri’ xb’antaj kowonem rech xmaj ub’anik we cholchak ri’, man rech taj keya le winaqilal pa k’ax tane’. 

 “E rajawaxik k’ut kekoj eqa’lenel k’o utz nimachak keta’m kakib’ano. Rajwaxik kachakuj ri’, are rech b’a’, eri wokajil ajchajil tinamit rech k’ax taj kakisolob’isaj kib’. K’o jun utzalaj chak xaqab’ano ruk’ kakojik le puq ajchajinel keb’in chi rij taq kejach’ich’ jacha le Grupo Especial Contra Extorsiones (GECE) ri’. Pa urox ucholaj ri’ rajawaxik chi qe uj le nim tob’chakub’alil ruk’ le utaktexik rilik le ya’olchajinem ri’, rumal ri’ kakoj le cámaras corporales xuquje’ le chakonsab’al rech rilik kitzijol winaq pa le ilom tob’chakub’al”, Are le nimachak rajawaxik kab’an ri’ pa le junab’ ri’. 

Nim uq’atexik ri narcotráfico ri’ 

Pa le b’anoj chak ri’, le Ministro Jiménez sib’alaj xuya utzijol ri nim uq’atexik ri cocaína ri’, ruk’ nik’aj jastaq riqom ri’. 

Xuquje’ xuya xuya utzijol ri kaq’atexik ri nik’aj molaj b’anol k’ax ri’ ri kakik’owisaj awan kunb’al pa rulewal tinamit. 

Eri chajinem q’atenik ri’ are sib’alaj utz le rikik xb’an kumal le comunidad internacional xuquje’ kumal nik’aj chik wokaj winaqilal rech qatinamit. “Uj kowoninaq qachakum nima’q taq chajinem, are wa’ sib’alaj tajin ri’, qakojom kachuq’ab’ pa le unimaxik le utaqanik le K’amal B’e Amaq’ Bernardo Arévalo rech kaqaterne’j uchakuxik ri’ pa le uwokik le wokaj tinamit winaqil le kub’sal k’u’x”, xcha’. 

Eri chakum, are xb’antaj kowonem xeq’atexik e waqxaqib’ chi molaj b’anol k’ax xuquje’ le uriqik ri 18 mil 218.08 upajb’alil rech cocaína. Xuquje’ le uriqik loq 1 mil 092.21 upajb’alil rech marihuana, le kachapik ri 1 mil 465 chi winaqil e’ajq’axel k’ayin awan kunb’al, xuquje’ le kachapik e 24 chi winaq rech xetaq b’i pa japache’ q’atb’al tzij pa tinamit naj estadounidense rumal e uwinaqil ri narcotráfico ri’. Pa ronojel ri’, are ri molaj b’anol k’ax xeq’atexik kumal ri wokajil ajchajil tinamit. Ruk’ uriqik loq Q2 mil 786 millones 757 mil 068.88, rajil taq awan kunb’al, jastaq, pwaq ruk’ nik’aj chi awam uwach ri’. 

Xya uchuq’ab’ le PNC

Rumal ri’, eri Taqawokajnel rech Ya’olchajinem pa Amaq’, sib’alaj xya’taj uchuq’ab’il upatan le PNC, ruk’ ya’ik kiwujil rumal xkik’is katijoxik le 2 mil 400 chi eqa’lenelab’ xuquje’ ruk’ ruk’ ya’ik kichak e 3 mil 500 e k’ak’ e’ajchajinel ri’, are wa’ kekoj ri’ pa taq le ik’ ri’. 
Le chak taqim ub’anik pa le taqawokajil ri’, are ech qaraj rech ke’ok pa chak e 7 mil e k’ak’ eqa’lenel pa le wokajil ajchajil tinamit rech pa junab’ ri’. Xuquje’, kekoj ri’ k’ak’ taq rachoch e’ajchajinel pa tinamit xuquje’ kakoj ri’ le cámaras corporales, ruk’ nik’aj chik chakub’al  ri’. 

Uq’atexik le elaq’nik pa taqawokajil

Rumal eri chajinem uk’amq’ab’ tzij pa amaq’el kuk’ ri e’ajchajin tinamit kuk’ ri winaqilal, chi rij wari’, eri taqawokajnel xub’ij che che ri ya’olchajinem ri’ are rech kaq’atexik ri b’anoj k’ax kumal ri e’ajchajin tiamit pa le kichak kakib’ano rech ri chajin winaqila. Eri b’anoj chajinem ri’ are recgh kaq’atexik ri b’anoj taq k’ax, rumal ri’ xkoj ri chakuja ub’i’ Centro Anticorrupción Policial, chi la’ k’ut ya’tal ri’ eri winaqilal rech kech’aw apan pa le 1531 rech kakiya ub’ixik we k’o ri k’ax kakilo kab’anik. 

Le Ministro Jiménez xub’ij, che pa konojel e k’o 209 chi e’ajchajin tinamit xe’esax b’i pa le chajin winaqilal ri’ rumal xkib’an ri k’ax ri’. Eri kaq’atexik ri’ are sib’alaj katajin ri’. Eri taqawokajnel xub’ij che ronojel taq ri k’ax elaq’ ri’ are b’anom pa le maj unimaxik ri Utaqanem le Tránsito ri’. 

 “Xaq mixjo’sax k’ut, le PNC ya’tal pa uq’ab’ rech kukoj tojb’al xuquje’ kachapon b’i pa q’atb’al tzij jachin kub’an jun k’ax ri’, man ya’tal taj pa uq’ab’ karesaj tane’ le ch’ich’ xaq xu’ wiri’ k’o e k’o winaq kesakataj ri’ on kekam ri’”, xcha’. 

Uterne’xik b’anoj chak 

pa le tzijolinem xk’oji wi, le Taqawokajnel rech Ya’olchajinem pa Amaq’ xkub’isaj ubixik che xtz’aqix uterne’xik ri chak b’anom ri’ rech kachajixik ri winaqil xuquje’ ri chajinem tinamit ri’. Xuquje’ xuya ub’ixik che tajin uya’ik ri b’anoj taq tzukno’jchak ri’ rumal le wokajil ajchajil tinamit, jeri’ kaya uchuq’ab’ le chajienm winaqil ri’. 

 “Eri uj kaqaj utz ya’ik ub’ixik ri chak b’anom ri’. Qeta’m uj, le rilik ri’, le utzijob’el b’anom ri’ are kuk’utu che ri winaqil e’aj iximulew ri’ k’o jun nim le rikik upatanexik b’anom rumal le Wokom K’amal B’e Amaq’ xuquje’ are la’ ri qataqim uj”, xcha’. 

Pa le utaqanik pa le taqawokajil ri’ xb’antaj kowonem xb’an ri chajinem pa tinamit. Eri b’anoj chak ri’ are uwa’lib’al le chak kab’an pa junab’ ri’, rech kataqixik uwokik uyakik le wokaj winaqilal kub’sib’al k’u’x, ri kak’oji pa joremal xuquje’ rech kakub’ uk’u’x chi kech ri e taqawokajil rech e’ajb’anol ya’olchajinem winaqilal.