Eri nim tob’anem ci kuwach ri Iximulew ruk’ Estados Unidos rech América k’o jun nim upatanib’al reh kuya’o uchuq’ab’ ri puqtzukunem chajinik rech uq’atexik taq awan kunb’al, ri kiq’axenik wina maj kiwuji keqam ruk’ nik’aj uq’atexik taq ri k’ax pa qatinamit. Eri kemonchak ri’ man xaq ta ri’ kub’an chech ri Iximulew xane’ are k’o nim upatan pa le uq’atexik taq b’anol k’ax, xane’ are k’o jun nim upatanib’al pa le b’anoj taqanik ri k’o nim retal pa le k’aslemam tzij rech kuya uchuq’ab’ ri chajinem xuquje’ rech kab’an ri k’ak’ taqanib’al chi kuwach ri keb’ amaq’ nimatinamit.
Eri Nim K’amal B’e Amaq’, Bernardo Arévalo, pa le utzijob’el xub’an ri’ pa nim riqob’al ib’ rech nimatzijolinem ub’i’ “La Ronda”, sib’alaj xuya ub’ixik ri nim rutzil uwach xya’taj loq rumal ri K’amal B’e Amaq’ rech Estados Unidos, Donald Trump, ri xuk’i’kotirsaj loq uwach we Iximulew rumal xopan le Unimaq’ij rech Utuke’lem rib’ pa le utaqanik, xuya kiq’ij ri Wokom K’amal B’e Amaq’ ri utob’anik pa le uq’atexik ri narcotráfico ri’. Eri “Estados Unidos ri’ are qas nim tob’aninaq pa le uq’atexik ri narcotráfico, pa taq le q’ij ri’, are chi’ eri molaj b’anol k’ax sib’alaj tajin kakib’an ri k’ax ri’”, xcha’.
Eri Ministro rech Gobernación, Francisco Jiménez, sib’alaj xuya ub’ixik ri utzijob’el xub’an loq ri Secretario rech Estado rech Estados Unidos ri’, Marco Rubio, ri xuya nim uq’ij upatan tajin kub’an ri k’amal b’e amaq’ Arévalo, xuquje’ pa le uq’atexik ri k’ax jacha ri kab’an pa taq ri nimatinamit ri’ xuquje’ rech kechapik rech ketaq b’i nik’aj winaq taqom loq kichapik rumal kakib’an ri itzelalaj b’anoj k’ax. “Sib’alaj kuwaj kinb’ij, man xaq rech keqachap b’i nik’aj extraditable ri’, xane’ are rech kab’an jun nim kaq’atexik ri e’ajb’anolalaj ri k’ax pa Iximulew”, xcha’.
Eri Taqawokajilal rech ri Ya’olchajinem xub’ij che ri nim kaq’atexik ri narcotráfico ri’ are kopan pa Q1.4 millardos chi nim pwaqil ri riqom chi kuk’ pa junab’ ri’. “Ok’owinaq chik ri qariqom ri’ pa uporoxik ri k’i taq peraj chi tiko’n rech awan kunb’al, qariqom chik awan kunb’al, e qachapom chik nik’aj extraditables, nik’aj molaj b’anol k’ax ruk’ ri jastaq meb’il qariqom ri’”, xcha’.
Eri Jiménez xuquje’ sib’alaj xuya ub’ixik chi k’o 12 mil raqan chi ichaj rech marihuana pa Momostenango ri’, pa Chuwi’meq’ina’. “are la’ junam ruk’ 3 millones chi sik’ rech marihuana ri’ ri xopan taq chik pa kaq’ab’ ri e qalk’uwalil, ri kopan taq chik pa taq wokja qak’olib’al, xuquje’ are la’ kopan ta chik pa taq le kib’orxa ri molaj b’anol k’ax”, xcha’. Pa ronojel eri tiko’n awan kunb’al xporoxik are ri’ kopan pa 8 mil chi raqan ichaj ri k’iyirinaq chik. Eri awan kunb’al ri’ nima’q chik raqan. Eri awan kunb’al ri’ eri rajik qaraj kopan pa 3 millones 900 chi upwaqil amaq’ tinamit ri’.
Xuquje’ eri Ministro Jiménez sib’alaj xub’ij che pa taq le k’isb’al ri’ e k’o chik kajib’ chi extraditable pa San Luis, Petén: pa aldea El Sitio, Catarina, San Marcos; Jalpatagua, Jutiapa; xuquje’ pa Ixcán, K’iche’.”Eri taqim ub’anik loq kumal ri nimaq’atba’l tzij rech Estados Unidos ri’. E k’o oxib’ xechap chi rij awan kunb’al ri’, k’o ri jun chik xchapik rumal xub’an ri kamisanik”, Xkub’isaj ub’ixik. Eri nik’aj winaq xechapik xch’ob’otaj kuwach e’are k’ut a Edras Gamaliel Carbajal Guerra, Hamilton Josué Paz Fuentes, ukojomb’i’aj “La Osa”; Ángel Ortíz Solís, ukojomb’i’aj “Guerrillero”, xuquje’ aJuan Carlo Pixola Lara ri’.
Pa k’isb’al ri’, eri nimapatanel ri’ xub’an jun nim kasik’ixik ri wokajil ajchajin tinamit rech kaqaqisaj taj uchuq’ab’ ri kichak, rumal k’ut are ri’ qas k’o nim upatanib’al rech pa le kachajixik ri winaqilal xuquje’ rech kaq’atexik ri e’ajb’anol taq ri k’ax. “Eri jujun puqchajinem tzukunik kakib’an ri’ are la’ jun loq’ eyeb’al chi ke ri tinamt winaqilal. Xuquje’ eri jujun taq atz’iyaqb’alil qakojom pa nim loq’axik are retal ri’ le Amaq’ ri k’o chi’ kimik, xuquje’ kakitoq’ij ub’anik ri kichakunik”, xcha’.
Pa we junab’ ri’, eri wokajil ajchajin tinamit k’o nima’q taq kaq’atexik ri narcotráfico kiq’atim. Chi ke taq ri kichapik chik k’o ri 3,147,659 chi poron raqan ichaj rech coca kiporom, k’o ri marihuana, xuquje’ k’o raqan taq ri amapola ri’. Xuquje’ k’o 7,736.55 chi upajb’alil rech cocaína kiriqom ri’, k’o wuqub’ awan kiqajib’al xik’ach’ich’ kitulisam chik, k’o 13.41 toneladas métricas chi uk’u’x rech b’anob’al awan kunb’al ri’, xuquje’ k’o nmaja rech narcolabotorio kitulisam ri’.
Xuquje’ e k’o waqib’ chi molaj b’anol k’ax e chapom, e k’o chik 1,376 chi winaqilal xkib’an k’ayin awan kunb’al kichapom, xuquje’ e k’o chik kajlajuj chi winaq taqom loq kichapik rumal ri q’ab’al tzij rech estadounidense rumal e k’o pa narcotráfico e chapom b’i. Xuquje’, riqom chik jastaq xuquje’ pwaq meb’il riqom chik, are la’ xresaj kichuq’ab’ ri molaj b’anol taq k’ax xuquje’ xuya uchuq’ab’ ri kaq’atexik ri nik’aj molaj b’anol k’ax jacha ri k’ax kakib’an pa taq nik’aj chik nimatinamit.