Pa 2023 ri’ xtz’aqat 81 junab’ chik Yakom ri wokom rachoch ri Wokajil Ajchajil Tinamit, pawe q’ij ri’ are chik Rachoch ri Gobernación ri’. ri yakom pa le 6ª. avenida 13-71 zona 1 pa uk’u’x nimatinamit, are xyak ri’ pa le uq’ijol utaqanik ri k’amal b’e amaq’ ojer Jorge Ubico.
Pa 1931
Pa 14 rech febrero rech pa junab’ ri’, eri k’amal b’e cho’em ub’i’ Jorge Ubico xok che reqele’n rech xumaj loq upatan ri’ k’o nima’q taq wokom nimaja xuyak pa nimatinamit.
Pa 1933
Pa junab’ ri’, eri k’amal b’e tinamit Jorge Ubico xutaq uyakik k’i taq wokom nimaja are jun chi ke ri’ le Nimrachoch K’amal B’e Tinamit, rumal ri’ xe’uloq’ kachoch winaq e k’o chi rij apanoq xuquje’ k’o juyub’ xa’ xuk’ex kuk’ winaqib’ rech xuyak wi ri wokom nimaja ri’.
Pa le utaqanik ri’ xyak le Palacio Nacional ri’, le Casa Presidencial ri’, le Palacio rech Correos ri’, le Palacio rech ri Wokaj Ajchajin Tinamit, le Edificio rech ri Congreso rech ri Amaq’il ri’, le Edificio rech ri Lotería Nacional ri’, le Edificio rech ri Tipografía Nacional xuquje’ le Edificio rech le Aduana Central ri’.
Pa 1935
Pa utaqanik ri Jorge Ubico xumaj loq uyakik k’i taq wokom nimaja ri je’l retz’eb’exik rilik rij pa nimatinamit, qas je’l rilik ub’anik xutaq uchakuxik. Are la’ rumal are ri qas karaj ri k’amal b’e ri’, rumal ri’ xukoj ub’i’ che “K’uttz’aqonem rech Je’l Urayib’alil xuquje’ K’utyakonem rech Tinamit” ri’.
Pa junab’ ri’, eri juyub’ are paran pa le 6ª xuquje’ 7ª avenidas ri’, entre 13 xuquje’ 14 calles rech ri zona 1 ri’ pa uk’u’x nimatinamit, chi la’ k’ut xk’oji wi ojer ri uxe ja kech ajchab’al Hermanos Franciscanos, are xcha’ik rech xyak le wokom rachoch ri Wokajil Ajchajil Tinamit Ojer ri’.
Pa 1939
Pa junab’ ri’ xmajtaj ub’anik ri chak rech yakon jun nim wokom ja je’l ub’anik rilik xuquje’ nim jaml upam are kapajanik panik’aj nim peraj manzana ri’ xkoj chi re, chi la’ k’ut xk’oji wi ri uchakuja ri Correos xuquje’ Telégrafos, xk’oji pa le 6ª avenida sur ri k’o wiri’ le Nimalaj Rachoch ri Dyos rech San Francisco, pa le 14 calle rech ri zona 1, kopan rij pa le callejón Concordia ri’.
Pa 1942
Pa junab’ ri’ xk’is ub’anik ri yakon taq nimaja ri’, xaq xu wiri’ xya xkol kanoq ri nima uxe ja rech ojer, ri xk’is utulisaxik pa le nab’e panik’aj ik’ rech diciembre rech 1978 pa le utaqanik q’atanik ri Romeo Lucas García, ruk’ wari’ xk’is uwach ri utzijolil ri nim uxe ja ri’, we chanim k’ut chi’ kariqitaj wi le parqueo rech ri Ministerio rech Gobernación (Mingob) ri’.
Eri wokom nimaja ri’ are kab’ixik Tak’alik Ab’aj rech ri Amaq’il Nimatinamit ri xumaj uchakuja ub’anik pa le 10 rech noviembre rech 1942 xuquje’ k’a pa le 2006 ri’ we chanim are rachoch k’o wi ri Mingob, chi’ kariqitaj wi ri chakuja rech kilonik kachomaxik ri winaqilal pa tinamit rech kataq wi loq ub’anik ri ya’olchajinem winaqilal ri’.
Ri chakub’al xkoj ri’
Pa le wokom nimaja ri’ eri chakub’al xkojik ri’: k’o latril, tz’aqim k’ajab’aj, ch’ich’ rech chapib’al xuquje’ b’anom b’anoj le rilik rij ri’.
Eri rachib’al ri nimaja ri’ are xb’an rumal ri jun wiqonel ub’i’ Manuel Moreno Barahona, ri are xupajo retal ri pwaq xsach pa uyakik, rumal ri’ xa’ jun junab’ panik’aj xumaj b’i rech xyakik.
Pa le uchomaxik ri’ xb’an rilik ukojik keb’ upam wokom ri nimaja chi saq chi uwach ri kaka’y pa le 6ª avenida xuquje’ oxib’ chik rech chi rij ri’. Ri utalak’ are kaka’y pa le 14 challe, ri are ub’i’ ojer Callejón Concordia, eri wokom nimaja ri’ kopan pa job’ upam wokom aqaninaq raqan ruk’ keb’ utz’uqatzik rilob’al eri raqan kapajanik 28 chi etok’al panik’aj.
Pa ronojel are kapajanik 3,500 chi etok’alil.
Eri uwiqik uyakik xb’anik are retz’eb’exik uq’ijol romántico xuquje’ uwiqik rech taq ri junab’ilal X xuquje’ XV ri’, ri uyujum rib’ rilik jacha tane’ saqapwaqil xuquje’ uwiqob’al aj iximulew ruk’ ri kaxlan b’anoj ri’.
Eri uyakik ri wokom nimaja ri’ are rech xkoj rumal ri Wokajil Ajchajin Tinamit ojer chi’ xk’oji wi ri Corte Suprema rech Justicia (CSJ).
Ri jujun taq ucholajil ri’
We wokom nimaja ri’ k’o je’l taq wiqob’al xkoj chi re ri’, rumal ri’ qas je’l k’aslik ri rilik. Pa le nab’e uwokomal ri nimaja ri’ k’o juchol uwanta’n ruk’ je’l lame’t tz’ajib’am chi uwach ri’, are la’ xb’an ruk’ jun ch’uch’uj jastaq kumal ri je’l josonem chakunel ri are la’ kaq’alajinik sib’alaj utz ub’anik ri’.
Eri rachjib’al xb’an ri rumal ri Ramón Sordo Noriega, alias “Escalerillas”. Eri ukotib’al are chapatil rumal keb’ chakach raqan ja sib’alaj wiqom.
Ronojel ri uchi’ ja are kojom kowilaj che chi re kunam rij ruk’ tz’ajb’al/repq’ub’al chi rij ri’.
ronojel ri uwoxan rech ri pa raqan ja k’o chi saq tz’aqim pa ab’aj b’ijom pa ab’aj ri’ are la’ q’alaj kojom jun juchol wa’lib’al chi rij ri wokom nimaja ri’ rumal ri’ je’l rilik.
Pa uwi ja rech pa ukab’ uwokomal ri nimaja ri’ are kojom je’l k’axlan tzaq uwi nimaja ruk’ nimaq’ tem ruk’ ch’uti’n taq tem ri etz’eb’am ub’anik ruk’ ab’aj k’o rachib’al ri’.