Pa jun nimalaj utz ub’anik ri chajinem ri yakon ib’ winaqil pa kawokajil le nimatinamit ri’, le Iximulew ri’ xutib’a utiqik uwach le Nima’ub’e’al Cholb’al Cholchak rech ri Ya’olchajinem xuquje’ rech Q’atenik B’anek, K’ayinik K’aqb’al Q’aq’ ri’, ri are la’ katunik ub’anik kuk’ taq le nimatinamit rech Centroamérica xuquje’ República Dominicana ri’. Le nuk’chomab’al ri’ k’o uwach runimal pa le q’atenik b’anoj k’aqb’al q’aq’ poq’sal q’aq’ ri are jun k’axk’olil uq’atim uwach ri k’olem k’aslemal pa joremal, pa kub’al k’u’x chainem pa wokajil taq nimatinamit ri’, rumal wa’ kutun uwach ub’anik pa le nuk’chomab’al ri’ pa le Organización rech Estados Americanos (OEA) ri’.
Pa le q’atik juch’um uwach utunik ri’ xopan wi le Viceministra rech Prevención rech ri Violencia xuquje’ ri Delito, Mayda De León, pa ub’i’ rejqele’m upatan le Ministro rech Gobernación Francisco Jiménez ri’. Ruk’ le are ri’, le ajchomanelab’ taq le nimatinamit centroamericanos kuk’ le rech le OEA xkijuch’ ri nuk’wujilal ri’ rech xkitun kaq’a’ kitzij chi rij b’anoj ri komonchakunem ri’.
Le chomanem ri’ are kuya b’anik uwach le Nima’ub’e’al Cholb’al Cholchak ri’ le xchomataj uq’attaqanik kumalle estados miembros rech ri OEA pa upatanib’al le Resolución rech le Asamblea General rech ri 6 rech octubre rech 2022 ri’. Xk’am nim uq’ab’ilal b’anik upatanib’al ri’, rumal xch’ob’ uq’atik pa saq che rajawaxik kab’anik rech kub’an uq’atexik k’axk’olil kuya ri b’anik ukojik ri k’aqb’al q’aq’ ri’.
Utzijob’elil Uk’aslemal
Pa le Uchomanem le Asamblea General rech le OEA. Xb’an uq’atik pa le 23 rech junio rech 2023, xch’ob’ik che ri Ub’e’al ri Nimacholb’anoj chakunem ri’ k’o ri’ jun ub’anikil rech katerne’xik le rilik ri ub’anik chak ri’ rech kab’an pa utz ub’anik pa uwokajil ri’ kumal ri e wokom k’amal b’e taq nimatinamit, kuaml ri wokaj e’ajtob’anel kuk’ ri e’ajtojonel rech ri nimachakunem ri’. Eri chakunem ri’ k’o pa jun nim utatab’exik pa komon wokajil winaqil, ri xb’an ri’ pa 2023 y 2024 ri’, kuk’ ri Estados centroamericanos xuquje’ le República Dominicana ri’, le xk’is pa ruk’ uq’atb’enik ri uwujilal ri’, ri xb’an iwir pa le OEA en Washington, DC., ri’.
“Man xaq taj xk’utun ub’anik pa le ub’anikil rumal le Organización rech ri Estados Americanos chewe kamik ri’ rech kaqab’an ukojik le Nima’ub’e’al Cholb’al Cholchak ri’ rumal are la’ jun runimal le uchakub’al ri’ pa le ub’antajik le Convención Interamericana rech Q’ateb’al taq B’anik, Uk’ayixik K’aqb’al Q’aq’ ri’ pa juntir ub’anik ri’”, xcha’ le Viceministra De León pa le utiqik upatanexik ri Nima’ub’e’al Cholb’al Cholchak ri’.
Chakunib’al pa wokajilal
Le Ub’e’alil Chakunib’al ri’, ri k’o utob’anib’al ri OEA chi wa’, ruk’ le Centro rech Excelencia rech ri Naciones Unidas rech ri Desarme xuquje’ ri Desarrollo pa América Latina xuquje’ ri Caribe (UNLIREC) ri’ xuquje’ ruk’ ri Sistema rech ri Integración Centroamericana (SICA) ri’, are ri’ jun nimaretalil le utzijob’el uk’aslemal wa’ pa le cholb’al chakunem rech ri ya’olchajinel pa kawokajil kib’antajil ri nimatinamit ri’. We jun nimawujilal ri’ chi upam k’ut kaq’alajin wi ri eqele’nem chakunem kab’anik je jas ri ajawem kajmanem tinamit rech ri taq ri Amaq’ib’ ri’ rech kab’antaj kachomaxik taq ri nimatinamit pa kajib’ ub’e’al b’anoj cholb’anoj chakunem ri’ are rech wa’: Ya’ik nim uchuq’ab’ retalil b’anoj chak, ri b’anoj komon nimatob’anem pa komon taqawokajil; B’anik jun choltaqanem tzij jeri’ b’anik jun nimab’anoj tob’anem chi kuwach ri komon taqawokajil rech uq’atexik kiq’axenik winaq, ri k’aqb’alil pa awalik; ri uq’atexik ri b’anoj k’ax chi k’aqb’al q’aq’ ri’;
Rech kakojik ri cholb’al ub’e’al cholchakunem rech uq’atexik ukojik taq k’aqb’al q’aq’ pa kik’olib’al taq winaqilal; rech uch’ob’ik ri uq’ijol kakoj jun k’aqb’a q’aq’, poq’sab’al q’aq’ ri’; Rech qastzij kub’al k’u’x ub’anik rech kakojik ri k’aqb’al q’aq’ ri’; rech q’alajisab’al uwach ri’ rech k’o ri q’atb’al tzij chi rij ri’; Rech ya’ik uchuq’ab’ ub’anikil uchakuxik ri’ rech b’anik tzukno’kchak chi rij, rech k’o ri q’atb’al tzij chi rij ri ub’anik, uk’ayixik, uloq’ik, ukojik ri k’aqb’al q’aq’ ri’, ri poq’sab’al q’aq’ ri’.
Le uq’ijol rech kab’an we cholchakunem ri’ are la’ rech kab’an pa lajuj junab’ ri’ (2025-2035), are chi’ kab’an ri no’jkajmanem tinamit, ri cholchakunik ri ub’anikil pa tinamit jeri’ pa taq uwokajil taq tinamit ri’ pa jun utzalaj b’anoj tob’anem, pa b’anoj komonchak pa wokajilal ri’. Wa’ pa ronojelil xuquje’ pa k’i’ub’anikil ri’ are rech ya’ik uchuq’ab’il ruk’ k’amq’ab’tzij chi rij ukajmab’anik runimal ri chajinem ri wa’lijsab’al ib’ pa tinamit ri’.
le Ub’e’alil ri’ are kab’an ri’ ruk’ jun b’anoj uterne’xik rilonik retaxik ri kumaj ri chak kab’anik, jeri’ katoq’ax uwach ub’anik ri komonchak chi kuwach ri e k’amal b’e amaq’il taq nimatinamit, kuk’ ri agencias rech komontob’anik, kuk’ ri winaqilal e’ajchakunib’al xuquje’ ri e tojonel rech ri chakunisab’al ri’.
Ruk’ wari’, eri nimatinamit Iximulew sib’alaj kuya utzij rejqele’m ri’ ruk’ le b’anoj joremal, ri chajinem, ri wa’lijsab’al kib’ le winaqil pa umolajil taq nimatinamit, je jas rech kakitunu kib’ ri winaqilal e’ajpatanel ri’ pa le uchomaxik utzalaj b’anoj rech uq’atexik uwach taq ri k’aqb’alil ri’.