Le reqa’lenel ri Defensoría rech ri Mujer Indígena (DEMI) pa oxib’ riqon ib’ kumal xkib’an ri K’utijojnem ub’i’ “B’anon Wa’lijsaxik ri Ya’tal chi ke ri Mayab’ Ixoqib’” chi ke rajchakunelab’ ri wokajilal, ri k’amoj taq ub’e ri Taqawokajnem rech ri Ya’olchajinik pa Amaq’ (Mingob). Eri jujun taq e ajchak xek’oji xya uchuq’ab’ ri reta’mab’al ub’anik ri kichak, ri kipatan chi rij uto’ik uwach ri ya’tal chi ke ri mayab’ ixoqib’ xuquje’ ri uq’atexik juntir uwach ri itzelal ri b’anoj k’ax chi ke ri winaqib’ pa Iximulew.
Eri al Rosa María García Balám, ajtaqanel pa le Unidad rech Educación xuquje’ Formación rech ri DEMI, sib’alaj xuya ub’ixik ri upatanib’al ri lajuj taq uwach ri Rajwaxik Ya’talil chi ke ri Mayab’ Ixoqib’, ri kub’an jujun taq ch’ob’onem chomanik b’anom chi ke ri mayab’ ixoqib’ rech ri mayab’ cholchi’ ri keriqitaj pa tinamit. Xuquje’ sib’alaj xutzijon chi rij ri upatanib’al uto’ik uwach ri ya’talil xuquje’ ri q’atenik ri b’anoj taq itzelal chi ke mayab’ ixoqib’, rech kaloq’axik uk’u’x uwach kino’jib’al kik’aslemal ri mayab’ tinamit winaqil.
Ri al García Balám xuya ucholaj utzijol ri b’elejeb’ runimal uwach ri Ch’olb’al Chak kumal ri Mayab’ Ixoqib’, ri Garífunas xuquje’ ri Xincas, xub’ij k’ut chi kijujunal wa’ kitaqim ub’anik ri chak kumal jcha ri b’anom pa komonchak xuquje’ ri b’anoj wokom uwach ri cholchak, ri cholq’axchak, ri nuk’um uwach pa wujilal ri tzijol b’im loq kumal ri mayab’ ixoqib’. Xuquje’ xub’ij eri runimal chak ri’ are uk’am uwach ri sib’alaj kita’om utoq’axik loq kumal ri taqawokajilal ri’ chi rij taq ri komonchak rech b’anoj utzilem chi ke ri mayab’ ixoqib’.
Pa le b’anoj tijob’enem ri’ xuchomax uwach ri ya’tal ri’ chi ke ri maya’ tinamit, ri ucholajil ri nuk’chomab’al rech q’atenik ri itzelal b’anoj k’ax chech ri ya’talil ri’ chi ke ri ixoqib’, rech kaya ub’ixik ucholajil ri ya’tal winaqib’, ri komon chomab’al chi rij kino’jib’al kib’antajil ruk’ ri ya’tal ri’ chi ke ri mayab’ tinamit, jeri’ rech kaya ub’ixik rech kasach uwach ri maj junamil loq’ab’alil xuquje’ ruk’ ri k’axk’onem pa taq ri tinamit, pa le kich’ab’al kino’jk’aslemal ri winaqib’.
Xuquje’ xchomaxik rech kab’an wi ri riqb’alil rech kachomax wi umajik pa saqil uwach ri’ pa qatinamit, pa nik’aj chik tinamik e k’o apanoq, xuquje’ xjac ri chakub’al ri rajwaxik rech pa jujun taq wokajil ri k’a kab’an wi b’anoj chak rech q’atenik ri itzelan ib’ xuquje’ rech kaloq’ax uwach ri ya’tal ri’ chi ke ri mayab’ ixoqib’. Kab’an b’a’ ub’ixik ri b’anoj tijonem ri’ chi ke ri winaq ke’opanik xuquje’ ri kakil uwach pa kemtz’ib’ pa kaqiq’, pa b’elejeb’ pa julujaj rajilab’ aq’ab’il ri (9:00 a 11:00 horas), pa le 12, 19 xuquje’ pa 26 rech junio rech pawe junab’.