Pa oxib’ uwach wuqq’ij ri’ rech b’anoj tijob’enik kumal e ajtijonel rech ri Escuela Centroamericana rech Entrenamiento Canino (ECEC) rech ri Sub Dirección General rech Análisis rech Información Antinarcótica (SGAIA), rech ri Wokajil Ajchajil Tinamit (PNC), xe’opan pa Estados Unidos pa le loq’ nimatijob’al ub’i’ Highland K9 Harmony rech b’anoj ketijoxik tz’ib’ e eqa’lenel ri’.
Eri ajtijonel ri’ Nicolás López reqa’lenel ri PNC, are jun chi ke ri xecha’ik rech xeb’e pa k’uttijonem ri’ pa le tijobal k’o pa Carolina del Norte, are ri qas utz ri’, xuquje’ pa le retamaxik k’ak’ taq etamab’alil, ub’anikil katijoxik ri’ tz’i’, rech k’ak’ ri tijonem kab’an chi ke ri’.
“Pa le ya’el ub’ixik che ri ch’ob’otal chak ri’ are ok’owinaq ub’anikil ri’, eri wuqub’ qachib’il xuquje’ in, are wa’ rech kaqajipij ri etamab’ail ri’, rech chi ke konojel ri e ajchak rech Latinoamérica, che ri chinaq kikaj kee pa che retamaxik ukojik ri k’ak’ chakub’al ri’”, xcha’ ri López.
Rech ri k’ak’ ri’
Chi ke ri ub’ixik ri’ che ri xumaj uch’ob’ik ri’ xuquje’ ri are kukub’isaj ub’anik utz ri chak ri’, are rech qas e niitz’ na ri tz’i’ ketijox ri’, aretaq k’a te oxib’ ik’ kalaxib’al, are wa’ kub’ano che pa aninaqil na k’o kaketamaj ri chak kakib’ano, rumal ri’ kecha’ik ri tz’i’ xuquje’ pa nojimal kamataj katijoxik.
“Xya’taj ub’ixik chaqe ri k’ak’ ub’anikil ri tijonem kab’an ri’, are rech kaketamaj ri chak kechakun pa chajin tinamit, xuquje’ rech qas kekunik ketzukunik, kesiqonik xuquje’ kekunik kakiraqo ri awan kunb’alil, k’aqb’alil, poq’sab’al, jastaq katzij che k’amq’aq’nil, setpwaqil, ruk’ nik’aj chik”, xcha’ ri López.
Chi ke ri chakunem che ri ya’om uchuq’ab’ pa le b’anoj tijonem k’o ri ub’anikil etamanik che ri kub’ij ri Q’inom Eta’manel estadounidense Frederick Skinner, eri ub’anikil taq uxulab’ jastaq kak’ut chi ke rech are kakimaj b’i usiqik chi rij taq kunb’alil ri’.
Eri Nicolás López, k’o chik jo’lajuj junab’ k’o pa chak pa le PNC xuquje’ k’o oxlajuj junab’ kab’an che chakunem ruk’ ri Tz’i’ ri’ xuquje’ k’o kajib’ junab’ ajtijonel chik pa le Escuela Centroamericana rech Entrenamiento Canino, are wa’ jun loq’ che ri are k’o pa le b’anoj tijonik ri’, chi’ pa tinamit xuquje’ pa taq nik’aj chik tinamit rech naj, rumal ri’ k’o jun nim ki’kotemal kuna’o, xuquje’ qas ke’uloq’oj ri tz’i’ ri are ri’.