Chi la’ pa le Obelisco, k’o pa le zona 9 rech pa Amaq’ Nimatinamit, ri rajchak ri Unidad rech Prevención Comunitario rech ri K’ax (PNC) xuquje rajchak ri Subdirección General rech Q’atel k’ax ri’ rech ri Wokajil Ajchajil Tinamit (PNC) rumal ri xutaq ub’anik rumal ri Tercer Viceministerio rech q’atel k’ax ri’ rech ri Ministerio rech Gobernación xb’e pa utzijoxik chi ke ri winaq ri’ xuquje’ ri b’enaq pa taq ch’ich’ ri’ chi rij qas rajwaxik kaq’atexik ri b’anoj k’ax chi ke ri ak’alab’, ri q’apojil xuquje’ chi ke ixoqib’ pa taq kachoch.
Chi la’ k’ut xe’opan wi ri rech xkipixab’ej ri winaq pa jun nim ya’oltzijol ri’ pa le xopan wi ri tercer Viceministerio rech Q’atel k’ax, Carlos García Rubio, xuya’ ub’ixik che are wa’ katajin ub’anik rech pa le uq’atexik ri b’anoj k’ax chi ke ri ixoqib’, ri ak’alab’, taq ala, taq ali pa taq kachoch ri’.
Eri katajin ub’anik ri’, are wa’ uwach ri chomanem kuk’ ri winaqilal pa tinamit ri’, rech kojkito’o pa le ya’ltzijol ri’ rech kakikoj ri rax pasil ri’ che ri taqom ukojik rumal ri Ministerio rech Gobernación, rech ya’b’al uchuq’ab’ ri b’anoj uq’atexik ri k’ax che ri katajin ri’.
«Qeta’m ri uj che katajin chaqawach k’iyalaj taq b’anoj k’ax ri’, are wari’ sib’alaj kaqatij chuq’ab’ che uq’atexik, rumal ri’ katerenb’ej ub’anik ri ya’ltzijol ri’, pa taq le rulewal tinamit che ri qas kak’ulmataj wi ri b’anoj k’ax xuquje’ ae wa’ ri rajwaxik kaqachakun pa le tinamit Iximulew ri’», xcha’ ri Viceministro.
Xub’ij ri’ k’o nim kipatanib’al ri winaqil pa we ri’, ruk’ ri b’iw ub’ixik loq kumal, eri rajilab’al ri ch’a’wib’al rech kech’a’w wi loq are le 1518 xuquje’ le 110 ri’ man k’ot jun chik kuto ri kakib’ij loq chi’.
xub’ij chik eri qas k’o nim upatan eri b’iw ub’ixik loq, are wa’ rech kab’antaj kowinem kak’am ri utzijolil pa nab’e’il ri’ rech pa uq’atexik ri jun b’anoj k’ax ri’ «Katajin kub’an k’ax chaqe pa qatinamit ri’».
Eri García Rubio xub’ij, che rumal ri’ katajin b’anoj taq ya’ltzijolil pa we amaq’ rumal ri UPCV xuquje’rumal ri Subdirección General rech Q’atel kax rech ri PNC ri’ ri katajin che ujachik ujipixik rax taq pasil pa le jalajoj taq k’olib’al ya’olchajinem pa taq tinamit pa amaq’, xuquje’ k’o wujtzijol (trifoliares, bifoliares) xuquje’ nik’aj chik uwujilal rech uwa’lijsaxik ub’ixik chi ke winaqil kakik’amsan kib’ che ub’ixik pa awalik we k’o k’ax kakilo pa taq ronojel taq tinamit ri’.
xuquje’ xtaq ub’ixik ri’ rech kab’an uchomaxik pa taq komon ri’ pa juntir ri amaq’ xuquje’ ri rajchak ri UPCV rech keb’e cho taq kachoch ri winaqil rech kakijach’ ri wujtzijol rech b’iw ub’ixik loq chi ke.
«Ruk’ wa’ are xtaqixik ub’ixik chi ke ri winaqil rech kakub’ kik’u’x chi kij ri q’atb’altzij ri’ rumal k’ut are qapatan ri’ rech kixqapatanij, rumal k’u ri’ eri winaqil rajwaxik b’a’ pa kub’al k’u’x kejat loq quk’ rech b’a’ keqato’o, pa le b’iw ub’ixik loq kumal, rumal k’ut sib’alaj rajwaxik k’o ri kakiya’ loq ub’ixik, ri tzijolil che ri rajwaxik kaqil uj rech b’a’ ri q’atb’altzij ri’ kakilo jawchi’ qas kakitaq wi’ uq’atexik ri b’anoj k’a xri’».