Ri Taqawokajnem Ya’olchajinik xuk’ul uwach ri 199 ujunab’ ralaxib’al amaq’

Pa le 15 rech septiembre rech 1821 xq’alajisaxik uq’ij rech ralaxib’al we Amaq’ Ixim ri’, ruk’ ri xjuch’ pa le taqawujil pa le Nima Rachoch Tinamit ri K’ak’ Ixim rech ri Asunción ri’, ri xya’taj ub’ixik pa le k’ak’ taqanem pa we amaq’ jun jumulaj uwach uk’exik ri chomab’al, umeb’ilal xuquje’ xjaq utzijob’elil kuk’ nik’aj chik tinamit ri’.

Xokisax che k’amal b’e amaq’ ri Brigadier Don Gabino Gaínza, ri xk’is utaqanik pa we amaq’ pa le 23 rech junio rech 1822. Eri pa junamil amaq’il rulewal ixim ri’ are opaninaq pa taq le rulewal ri Soconusco, xuquje’ pa El Salvador, Honduras, Nicaragua xuquje’ Costa Rica.

Eri 1822, xutun rib’ México are chi’ ri Virreinato rech Nueva España, are chi’ xkaj xkib’an jun monarquía chi’ chi uxe’ ri jun retal xa jun lakam amaq’, ri católica xuquje’ ri k’o nim utaqanib’alil, rech kiq’atexik kopanik nik’aj estadounidense chi’. pa 1823, k’o jun nim ch’ojinik xb’anik rech Santa Ana pa Veracruz, xuquje’ k’o jun ch’ojinik tike’lenik xb’an pa México rech xkaj tane’ xkojik jun jumulaj chi tinamit ri’, xuquje’ rech xkaj xutuke’lej ri’b ri Nimalaj Amaq’il Paxil ri’.

Jewa’ umolim rib’ ri’ xub’an ri’ ruk’ taq ri Provincias Unidas rech Centro rech América, ri wokotal kumal ri nimatinamit Paxil, Honduras, El Salvador, Nicaragua xuquje’ Costa Rica; xaq xu’ wir’ Chiapas xel kanoq ruk’ México.

Eri Federación ri’ k’o nima’q taq itzelal k’axk’olil xuriq ri’, rumal k’ut eri ch’ob’otal chak ri’ man utz xkil nik’aj e conservadores, eri e rajno’jch’ob’onel ri Komontyox Iglesia Católica xuquje’ kumal ri q’inomal e ajchoq’e ri nima’q peraj taq juyub’. Pa 1839 are chi’ eri amaq’ Paxil ri’ xtes rib’ che ri Federación ri’.

Pa le junab’ ri’ eri Taqanel pa amaq’ ri’, are ri’ le Doctor Mariano Rivera Paz, pa le 26 rech Abril rech 1839, xukoj ri Ministerio rech Gobernación, rech Q’atunel Ch’oj, rech Suk’umalil xuquje’ rech b’anoj chomanel rech ri Komontyox ri’.

Jacha’ xok’ow ri junab’ nojimal xuk’ex uwach uchak patan ri’ we kamik ri’, eri Ministerio rech Gobernación are ri kuk’am ub’eyal b’anoj chomanik rech ya’talil ri joremal, ri jikomal taqanib’al pa Amaq’il xuquje’ rech k’o ya’olchajinem pa Amaq’ ri’, are kutaq ub’anik ri suk’umalil pa q’atb’altzij, are kataqon pa le japache’, are kurilo ri wokajil ajchajil tinamit rech ri ya’olchajinem ri’ jacha’ pa ujikomal ri taqanem tzij ri’.

We kamik eri Ministerio rech Gobernación are wokotal kumal ri Ministro, Oliverio García Rodas xuquje’ ri jo’ob’ Viceministerios; ri Viceministros rech Seguridad, Gendri Reyes; ri Viceministro Administrativo, Oscar Conde; ri Viceministra rech Uq’atexik b’anoj k’ax, Claudia Díaz; ri Viceministro rech Tecnología rech ri Tzijolil xuquje’ Tziijob’elil, Aldo Ordóñez xuquje’ ri Viceministro Antinarcótico, Mario Adolfo Castañeda ri’.

Xuquje’ eri uq’ab’il taqawokajenm ri’, ri Wokajil Ajchajil Tinamit (PNC), ri Wokajil Japache’ (SP) xuquje’ ri K’amoj ub’e ri Servicios rech Seguridad Privada (DIGESSP) ri’.

Aretaq xok’ow ri’ 199 ujunab’ xutuke’lej rib’ Amaq’ ri’, eri Ministerio rech Gobernación k’o chik 181 chi junab’ katajin che tob’anem pa le ya’oljoremal, ri ya’olchajinem jikomal pa amaq’ tinamit, xuquje’ are wa’ kub’an che we Paxil jun Nimatinamit jikom uwach ub’antajil, ri utuke’lem rib’, ri tzoqopital uq’ab’ ranima’ ri’.

Noticias Recientes