Eri chakunem tajin kumal ri q’atb’al Tzij rech ri Ministerio rech Gobernación ri’, tajin uq’alajinik uwach ri chak pa le ya’olchajinem winaqil pa tinamit xuquje’ tajin kuq’alajisaj xqaj uchuq’ab’ ri b’anoj taq kamisan winaq ri’.
Eri tzijol ri’ are la’ k’o nim upatanib’al pa le uchak ri taqawokajnem ri’ ri are la’ k’o uwach pa le ub’ixikil xjach ub’ixik rumal ri Centro rech Investigaciones Económicas Nacionales (CIEN) ri’. Eri wokajil ri’ are kub’ij chi k’o jun nim retal xqaj uchuq’ab’ chi rij ri b’anoj taq kamisanik rech enero k’a pa abril 2023 ri’, man je ta ri’ xub’an pa le junab’ir kanoq.
Eri rajilab’al ri B’iw B’ixik ri K’ax ri’ (IDD), are la xya pa k’utem ruk’ ri Fundación rech ri Desarrollo Iximulew (Fundesa) xuquje’ rumal ri Crimen Stoppers, paq’ij 25 rech mayo ri’. Pa le b’anonem ri’ sib’alaj xya utzijoxik ri chak b’anom kumal ri wokajil ajchajil tinamit ri’ pa le uqajik pa 124 b’anoj kamisanik pa rulewal tinamit ri’.
Are wa’ retal kub’ij che pa le 2022 k’o 1 mil 022 chi k’ax ri’ xk’ulmataj pa kajib’. Pa le 2023 ri’ k’o 898 ri’, junam ruk’ ub’i’ chi k’o 125 chi kamisanik man xk’ulmataj ta chik, retal ri’ le jun 12 por ciento ri’.
Jeri’ pa jun chik rajilab’alil ri’ xb’ixik chi e k’o k’i winaq (xeriqitaj xechapik ketajin che b’anoj kamisanik, che keleq’axik winaq, che kichapik ub’anik k’ax chi kech ali, ixoqib’ xuquje’ pa b’anoj taq k’ax ch’ayonik) are la’ kuq’alajisaj chi xqaj pa 0.5 por ciento uchuq’ab’ ri’ man je ta ri’ ruk’ ri pa junab’ir.
Eri q’atb’al Tzij rech ri Ministerio rech Gobernación (Mingob) xuya ub’xik chi xqaj uchuq’ab’ ri b’anoj kamisan winaq ri’ rumal k’ut ri ub’eyal cholchak xb’an pa le komonchak wokajilal, ruk’ ri tzukunem xb’an pa rachoch taq japache’, rumal tzukunem xb’an ri’, e k’o k’i winaq e kamisanel xechapik xuquje’ ri kakitoq’ij pwaq ri’. Eri kaq’atexik xb’anik ri nik’aj molaj b’anol k’ax ri’ are la’ xuya’ uchuq’ab’ retal xq’alajin uqajik kichuq’ab’ ri’.