Eri q’atb’al tzij rech ri Taqawokajnel Ya’olchajinem ri’, ri k’o pa reqale’n ri Ministro rech Gobernación, Gendri Reyes Mazariegos ri’, xub’ij che pa rulewal tinamit rech Chinab’jul, eri q’atb’al tzij xkib’ij che pa junab’ ri’, eri rajilanem kumal are la’ xuq’alajisaj che pa le waqib’ junab’ ri’ tajin xq’aj uchuq’ab’ ri b’anoj k’ax kamisanik chi’.
Eri b’anoj k’ax kamisanik ri’ xuquje’ ri b’anoj taq elaq’ chi’ pa le nab’e q’ij rech enero k’a pa le 31 rech octubre ri’ sib’alaj k’o nim xq’atexik ri’, k’a pa le junab’ 2016 chi’ k’u ri’ eri rajilanik are 382 ri’, emu wa’ pa we junab’ ri’ 2021 are chik 81 ri’.
Xkojotaj k’ut 42 chi rachoch k’olib’al chajin tinamit xuquje’ ruk’ 1 mil 359 chi e ajchajinel xetaq ri’, k’o 65,724 chi puqchajinem xkib’an ri’ xuquje’ ruk’ 1 mil 936 chi puqchajinem xb’antaj ri’, k’o 72 tzukunem xkib’an ri’.
E k’o 83 chi winaqil xechap loq rumal jalajoj uwach k’ax xkib’ano, k’o 58 chi ch’a’wib’alil xriqitaj ri’, k’o 45 chi ch’ich’ xuquje’ julajuj chi kejach’ich’ xkichap kanoq, e k’o 106 chi ak’alab’ xuquje’ 51 ri’j winaq xkiriq k’ut xuquje’ e k’o b’elejeb’ chi winaqil xutaq kichapik ri’.
Xuya’ ub’ixik ri’, pa we junab’ ri’, e k’o chik 2 mil 574 chi winaqil e chapom ri’, k’o 50 chi k’aqb’alil riqom chik, k’o 17 chi ch’ich’ xuquje’ oxlajuj chi kejach’ich’ xeriq loq, k’o 431 chi ch’ihc’ xuquje’ 503 chi ch’ich’ xechapataj ri’.
Pa le yab’al uchuq’ab’ katijoxik ri e ajchajil tinamit ri’ xetijox ri’ e 2 mil 705 e ajtijoxel rech ke’ok che k’ak’ e ajchajil tinamit ri’, rumal ri’ xetijoxik ri reqa’lenel e ajchajil tinamit ri’ chi rij Uq’atexik ri b’anoj k’ax elaq’ p aWokajil Ajchajil Tinamit, rech kajikib’ax ub’anik taq Riqb’al ib’ Winaqib’ xuquje’ rech Ya’tal ri k’o kach’o’jixik pa tinamit ri’ xuquje’ rech Yab’al Uchuq’ab’ ri B’anoj Ya’olchajinem kumal Ajchajil Tinamit ri’, rech kab’an upatanaxik ri Ya’talil Winaqil ri’ xuquje’ ri B’anoj Q’atoj tzij rech kachajixik ri winaqil kumal ri e Ajchajil Tinamit.
Utz ri chak katajin ri’ rech q’atenik awan kunb’alil
Sib’alaj k’o nim upatan ri chak tajin rumal ri Quinto Viceministerio Antinarcótico ri’ xuquje’ ri ya’olchajinem kumal reqa’lenel ri Subdirección General rech Análisis rech Información Antinarcótica ( SGAIA) ri’ rech ri Wokajil Ajchajil Tinamit (PNC) ruk’ ri uporoxik ri 355,711 chi raqan tiko’n rech Marihuana ri’ xuquje’ ruk’ ri 170,195 chi raqan ri Amapola ri’, xuquje’ k’o 22 chi nim setk’olib’al ruk’ uk’u’x b’anob’al awan kunb’alil xriqitaji, ruk’ ch’ich’, k’aqb’alil xuquje’ upwaqil amaq’ ri’ xuquje’ ruk’ upwaqil mexicanos ri’, ronojel wa’ k’o Q 143,620,975.34 chi pwaqilem ri’ xuquje’ e k’o 34 chi winaqil xechapataj ri’ xuquje’ k’o jun xa’ taqom uchapik loq rumal ri q’atb’al tzij rumal k’o pa narcotráfico ri’.
Pa le q’atenik b’anoj k’ax xuquje’ ri e ajb’anol k’ax pa le tinamit rech Chinab’jul ri’ chi’ xkoj wi jun Comisión Departamental rech Q’atenik ri k’ax ri’, k’o chi’ 29 chi Comisiones Municipales ri’, k’o 40 chi Comisiones Comunitarias ri’, k’o 16 chi Comisiones kech Ixoqib’ ri’, k’o waqib’ uwach Chomab’al pa taq tinamit ri’, xya’taj utzilem chi ke e 8,170 chi winaqil ri’.
Xuquje’ xb’antaj toq’ob’ utzilem chi ke e 2,456 chi winaqilal ri’ pa taq le cholchak rech kakisuk’umaj kakib’an utz che kib’, k’o 100 chi ak’alab’ pa le cholchak rech Escuela rech Vacaciones ri’ xuquje’ k’o 2,096 chi winaqil rech ri sociedad civil xetijox chi rij Q’alanem Q’atenik k’ax ri’.
Sib’alaj katajin k’ut ri b’anoj ya’ltzijolil rech ya’el uchuq’ab’ ri Q’atenik k’ax ri’ ruk’ taq ri wujilal rech b’anoj tijonem chi rij ri’ k’o 18,969 chi wujilal xkoj ri’ are la’ pimawuj rech ya’ltzijolil, uxaq wujil rech ya’ltzijol ri’, k’o ri chapb’al q’ab’aj rech ya’ltzijol xkoj ri’, k’o spots, k’o Sticker, k’o trifoliares xuquje’ wuj rech xejipixik ri’.
Pa k’isb’al ri’ eri Ministerio rech Gobernación xub’ij che pa le uq’ij b’anoj chakunem ri’ xuquje’xil rij ri b’anoj q’atenik ch’o’jinik pa tinamit ri’ chi’ k’ut k’o 56 chi ilb’anem xb’an ri’, k’o 30 uwach b’anoj uta’ik xchomax ri’, k’o jo’ob’ uta’ik chak xchomaxik, k’o jun chomanem xb’anik rech ja’ joron ri’ xuquje’ k’o jun chik rech xchomax rech ya’ol k’amq’aq’ chi’ rech kakitzij kib’ ri winaq ri’, jeri’ k’o nik’aj chik chomanem pa joremal xb’antaj ri’ kuk’ ri winaqil xkitoq’ij uwach ri’.